2 Inleiding
In september 2022 beroofde een massa doodgewone mensen de banken in Libanon. Wat deze gebeurtenissen nieuwswaardiger maakte dan de gebruikelijke bankovervallen, was dat de meeste van deze mensen de banken alleen beroofden om hun eigen geld terug te krijgen. Vanwege een financiële crisis in Libanon weigerden banken hun klanten toegang tot hun eigen rekening.
Een van de ‘bankrovers’ die de krantenkoppen haalde, was een jonge interieurontwerpster. Aangezien haar spaargeld door de bank bevroren was, hield ze een bank in Beiroet onder schot met wat later een realistisch uitziend nepwapen bleek te zijn, om het spaargeld van haar familie op te nemen voor de behandeling van haar haar zus met kanker. Dit was misschien wel het meest opvallende voorbeeld, maar in deze periode waren er vele bankovervallen door mensen die gewoon hun eigen geld terug wilden, en sommigen gebruikten echte wapens.
De gebeurtenissen in Libanon zijn specifiek voor een bepaald land en een bepaalde tijd, maar maken deel uit van een wereldwijde trend.
Nigeria, een land met meer dan 200 miljoen inwoners, heeft het afgelopen decennium een jaarlijkse inflatie van 13% ervaren.1 In 2021 lanceerde de centrale bank haar eigen digitale valuta, de eNaira, die tot nu toe weinig adoptie heeft gekend, terwijl cryptomunten (vooral bitcoin en Amerikaanse dollar-stablecoins) een veel hogere acceptatiegraad hebben binnen het land, ondanks dat ze geen toegang hebben tot het banksysteem van het land. De Nigeriaanse regering implementeerde vervolgens een reeks beleidsmaatregelen bedoeld om de beschikbaarheid van fysiek geld te verminderen en mensen naar digitale betalingen te dwingen, wat heeft bijgedragen aan een periode van politieke onrust en rellen.
1 IMF, Consumer Prices, End of Period, Datamapper.
In de herfst van 2016 halveerde Egypte abrupt de waarde van zijn munteenheid ten opzichte van de Amerikaanse dollar, waardoor jaren aan spaargeld van een bevolking van ongeveer 100 miljoen mensen werden vernietigd. In 2022 en 2023 voerde het land opnieuw meerdere scherpe devaluaties van zijn munteenheid ten opzichte van de dollar uit, wat wederom een halvering van de wisselkoers veroorzaakte. Ik ken mensen in Egypte die op de zwarte markt fysieke Amerikaanse dollars kopen en ze als bescherming tegen dit voortdurende probleem bewaren. Ze betalen hoge wisselkosten om dit te doen, terwijl ze geen rente verdienen op de papieren dollars die ze bezitten. Wanneer deze devaluaties plaatsvinden, zet dit alle werknemers in het land aan om te onderhandelen voor hogere salarissen om een deel van hun verloren koopkracht te herwinnen. Hun salarissen worden namelijk uitbetaald in de gedevalueerde lokale munteenheid.
Turkije en Argentinië, beide lid van de G20, hebben de afgelopen jaren met enorme inflatie te maken gehad. In Turkije steeg het inflatiecijfer naar 85% in 2022, en in Argentinië zelfs boven de 100% in 2023.2
2 Zeynep Dierks, CPI Inflation Rate in Turkey, Statista, 3 maart 2023; Patrick Gillespie, Argentina Inflation Surpasses 100% as Economic Recession Looms, Bloomberg, 14 maart 2023.
In de jaren ’90 maakte Brazilië een periode van extreme hyperinflatie door, terwijl het toen het vijfde meest bevolkte land ter wereld was. Bij hyperinflatie denken we vaak aan Duitsland in de jaren ’20 of aan bepaalde bananenrepublieken van vandaag, maar verrassend veel landen hebben er in de tweede helft van de 20e eeuw mee te maken gehad. Sinds de jaren ’80 hebben mensen in Brazilië, Argentinië, Joegoslavië, Zimbabwe, Venezuela, Polen, Kazachstan, Peru, Wit-Rusland, Bulgarije, Oekraïne, Libanon en verschillende andere landen hyperinflatie ervaren. Andere landen zoals Israël, Mexico, Vietnam, Ecuador, Costa Rica en Turkije hebben in die periode inflatie van boven de 100% meegemaakt, wat net geen hyperinflatie is.
Van 2016 tot 2021 boden veel staatsobligatiemarkten in rijke landen van Europa en Japan bijna nul of zelfs negatieve nominale rendementen aan. Op het hoogtepunt was er meer dan $18 biljoen aan obligaties met een negatief rendement.3 Mensen moesten betalen voor het privilege om aan overheden en grote bedrijven geld uit te lenen, in plaats van rente te ontvangen. De prikkels van het financiële systeem werden daardoor op hun kop gezet. In de jaren daarna vernietigde een wereldwijde inflatiegolf de koopkracht van de houders van die obligaties.
3 Cormac Mullen and John Ainger, World’s Negative-Yielding Debt Pile Hits $18 Trillion Record, Bloomberg, 11 december 2020.
4 Howard Schneider, Powell’s Econ 101: Jobs Not inflation. And Forget About the Money Supply, Reuters, 23 februari 2021.
Gedurende de jaren 2010 hebben meerdere leden van de Amerikaanse Federal Reserve herhaaldelijk aangegeven dat de economie te lang onder hun gemiddeld inflatiedoel lag en dat zij hogere inflatie nastreefden. Tijdens een congreszitting in 2021, toen de Amerikaanse consumentenprijsindex 1,7% bedroeg, werd de voorzitter van de Federal Reserve door een congreslid gevraagd naar de jaar-op-jaar-stijging van 25% in de ruime geldhoeveelheid (de hoogste sinds de jaren ‘40) die was opgetreden als gevolg van recente fiscale stimuleringsmaatregelen, en de mogelijke gevolgen voor inflatie of de waarde van de dollar. De voorzitter wuifde deze zorgen weg, met het argument dat zo’n toename in de hoeveelheid ruim geld waarschijnlijk geen belangrijke economische gevolgen zou hebben en dat we misschien het idee moeten ’afleren’ dat monetaire aggregaten een belangrijke impact op de economie hebben.4
Toen de prijsinflatie later in 2021 serieus begon te stijgen, beschreef de voorzitter het aanvankelijk als iets tijdelijks en de Federal Reserve bleef de basisgeldhoeveelheid uitbreiden door middel van kwantitatieve verruiming (Quantitative Easing, QE). Maar wanneer in 2022 de hoogste inflatiecijfers in vier decennia verschenen, raakten de voorzitter en andere leiders van de Federal Reserve in paniek en veranderden ze hun monetaire beleid volledig. Ze omschreven prijsinflatie als het grootste probleem waar ze nu mee te maken hadden. In hun poging om de inflatie te temmen, verhoogden ze het jaar daarna de rentes zo agressief en verminderden ze de basisgeldvoorraad in een recordtempo, waardoor ze uiteindelijk meer dan een biljoen dollars aan niet-gerealiseerde verliezen voor banken op hun schatkistpapieren en andere laagrisico-activa veroorzaakten. Door zo snel deposito’s uit het banksysteem te zuigen, droegen ze bij aan enkele van de grootste bankfaillissementen in de Amerikaanse geschiedenis. Door de snel stijgende rentetarieven hadden banken in het hele land tegen 2023 ernstig verzwakte kapitaalratio’s. Voor het eerst in de moderne geschiedenis leed zelfs de Federal Reserve een operationeel verlies doordat het zulke hoge rentes betaalde op zijn verplichtingen in verhouding tot wat het verdiende op zijn activa.5 De maatregelen van de Federal Reserve beïnvloeden de monetaire omstandigheden van 330 miljoen Amerikanen en miljarden mensen in het buitenland, maar worden toch handmatig en subjectief beslist door een groep van slechts twaalf mensen.
5 Erica Jiang et al., Monetary Tightening and U.S. Bank Fragility in 2023.
6 XE.com. ISO 4217 Currency Codes.
Wereldwijd zijn er ongeveer 160 verschillende valuta, elk met een lokaal monopolie in hun eigen rechtsgebied, en de meeste worden daarbuiten weinig of niet geaccepteerd.6 De wereldwijde financiële orde functioneert in dit opzicht praktisch als een ruilsysteem. Een handvol toonaangevende valuta worden door andere centrale banken aangehouden als reservevaluta en genieten enige buitenlandse acceptatie, maar ze verliezen langzaam hun waarde en hebben rentetarieven die al jaren de inflatie niet meer bijhouden. De meeste andere valuta zijn vaker blootgesteld aan scherpe devaluaties, aanhoudende periodes van dubbele inflatiecijfers en incidentele hyperinflatie, terwijl ze weinig of geen buitenlandse acceptatie genieten. In landen die tot deze tweede groep behoren, proberen mensen vaak buitenlandse valuta zoals dollars te bemachtigen om hun spaargeld te beschermen. Over het algemeen kunnen ze hun lokale banken niet vertrouwen om hun geld veilig te bewaren.
Zelfs in landen met een stabiele economie is het soms lastig om geld te sparen. Als iemand in het ‘verkeerde’ rechtsgebied geboren wordt, is het een ongelooflijk zware strijd. Hoe is het zover kunnen komen? Waarom is ons geld niet beter dan dit? Het globale financiële systeem is gedurende de moderne geschiedenis gebrekkig gebleken voor ontwikkelingslanden, en in de afgelopen decennia heeft het zelfs voor ontwikkelde landen ernstige instabiliteit veroorzaakt. De fundamenten zijn niet langer betrouwbaar, deels omdat de technologie erachter verouderd is.
Mijn stelling is dat de opkomst van populisme in Amerika, Europa en verschillende ontwikkelingslanden sinds de wereldwijde financiële crisis van 2008 grotendeels hieraan te wijten is. Zowel aan de linker- als de rechterkant van het politieke spectrum voelen mensen aan dat er iets niet klopt, dat zaken in hun nadeel worden gemanipuleerd, maar ze kunnen niet precies aanwijzen waarom. Een groot onderdeel van dit raadsel is dat het financiële systeem zoals we dat kennen niet meer werkt.
We hebben in voorgaande decennia gezien dat wereldwijde financiële ordes uiteenvallen door economische instabiliteit, geopolitieke heroriëntaties en de introductie van nieuwe technologieën. Wanneer dat gebeurt, wordt de oude orde gedeeltelijk of volledig gereconstrueerd en omgebouwd tot een nieuwe orde. Dit boek geeft voorbeelden van dergelijke gebeurtenissen. Veel indicatoren wijzen erop dat de financiële orde waarin we ons sinds de jaren ’70 bevinden, op zijn einde loopt en dat het proces van heropbouw en heroriëntatie begonnen is.
Dit boek gaat over geld door de lens van technologische ontwikkelingen. Het behandelt de evolutie van geld in het verleden, waarom de huidige technologie en instellingen die we voor geld gebruiken ons nu in de steek laten, en enkele van de mogelijke oplossingen voor de monetaire problemen waarmee we nu worden geconfronteerd. Het is in eenvoudige taal geschreven en is modulair opgebouwd, zodat lezers zich kunnen concentreren op de delen die hen het meest interesseren.
Deel 1 van het boek leidt de lezer door oude kasboeken en goederengeld om te analyseren waarom geld spontaan is ontstaan en waarom bepaalde geldsoorten andere hebben overtroffen. Dit helpt ons om te begrijpen wat de ideale eigenschappen van geld zijn en waarom deze eigenschappen keer op keer, onafhankelijk van elkaar, door de geschiedenis heen opduiken. Dit deel onderzoekt ook de relatie tussen sociaal krediet en goederengeld in een poging twee economische denkscholen te verzoenen die het vaak met elkaar oneens zijn.
Deel 2 gaat over vroege proto-bankdiensten en de opkomst van volwaardige banken. We onderzoeken hoe diverse technologische ontwikkelingen monetaire transacties versnelden en deze loskoppelden van het tragere proces van fysieke monetaire verrekeningen. Dit bracht vele voordelen, maar ook enkele nadelen met zich mee. We eindigen met een uitleg over hoe de toenemende snelheidskloof tussen transacties en verrekeningen aan het begin van het telecommunicatietijdperk aan banken en centrale banken aanzienlijke macht gaf, aangezien zij de voornaamste entiteiten waren die in staat waren om geld overal ter wereld snel te versturen.
Deel 3 beschrijft het globale financiële systeem zoals dat sinds het begin van de 20e eeuw is opgebouwd, inclusief de geopolitiek achter de oprichting en de veranderingen in de loop van de tijd. Deze periode omvat de falende goudstandaarden rond de tijd van de Eerste Wereldoorlog, het Bretton Woods-systeem dat bestond tussen 1940 en 1970, en het eurodollar/petrodollar-systeem dat dit systeem vanaf 1970 tot op heden verving. Tenslotte leggen we uit hoe enkele problematische aspecten van het huidige systeem in de afgelopen decennia wereldwijd hebben geleid tot structurele instabiliteit.
Deel 4 analyseert in detail hoe geld binnen het moderne financiële systeem wordt gecreëerd en hoe schulden dit systeem na verloop van tijd onvermijdelijk destabiliseren. Vervolgens onderzoeken we enkele onevenwichten en problematische prikkels die worden veroorzaakt door het constant devalueren van monetaire eenheden, omdat spaarders hun koopkracht proberen te behouden door andere niet-monetaire activa te kopen. We laten zien hoe een flexibel openbaar kasboek wetgevers de macht gaf om oorlog te voeren zonder belastingen te heffen, selectieve reddingsoperaties uit te voeren door andermans spaargeld te devalueren, en hun uitgaven op slinkse manieren te financieren.
Deel 5 kijkt naar digitale monetaire innovaties in de 21e eeuw, waaronder bitcoin, stablecoins, smart contracts en digitale valuta van centrale banken. Dit is het speculatiefste deel van het boek, omdat het over het heden en de toekomst gaat, in plaats van over het verleden. We beschrijven enkele van de nieuwe technologieën waar we toegang toe hebben en kijken specifiek naar de verschillende afwegingen en risico’s die deze technologieën met zich meebrengen, naast de kansen die ze bieden.
Deel 6 verkent de ethiek van geld en communicatie, de twee componenten van handel. We bespreken de rol van cryptografie in het algemeen (een cruciaal onderdeel van moderne bank- en internetinfrastructuur), open versus gesloten financiële netwerken, en het kruispunt van financiële technologie en mensenrechten.
In essentie is geld een kasboek. Goederengeld fungeert als een kasboek dat bestuurd wordt door de natuur. Bankgeld fungeert als een kasboek dat bestuurd wordt door regeringen. Open-source geld functioneert als een kasboek dat bestuurd wordt door gebruikers. Dit boek verkent hoe de evolutie van technologie de heersende machtsstructuren en prikkels rond geld van tijdperk tot tijdperk verandert.
Mijn achtergrond bestaat uit een combinatie van ingenieurswerk en financiën, en ik gebruik systeemanalyse om verschillende aspecten van het globale financiële systeem te onderzoeken. Systeemtechniek is een multidisciplinair veld dat zich richt op het ontwerp, de integratie, de werking en het onderhoud van complexe systemen gedurende hun levenscycli. Ik behandel het globale financiële systeem als het ontworpen systeem dat het in werkelijkheid is, en ik heb ontdekt dat deze analysemethode tot vernieuwende conclusies leidt die soms conventioneel economisch denken uitdagen.
Mijn doel bij het schrijven van dit boek is om mensen beter te laten begrijpen hoe geld werkt en waarom het globale financiële systeem niet meer zo goed functioneert als vroeger. Het boek gaat niet alleen over waarom ons financiële systeem dit jaar of dit decennium niet goed werkt, maar biedt een diepere analyse van wat geld is, hoe we zijn terechtgekomen waar we nu zijn, en wat de fundamentele problemen zijn.
Ik heb niet alle antwoorden en kan je niet vertellen hoe de financiële wereld er in de komende decennia uit zal zien, maar wat ik in dit boek probeer te doen, is delen wat ik heb onderzocht om lezers te inspireren zelf verder naar antwoorden te zoeken. Politiek kan zaken lokaal en tijdelijk beïnvloeden, maar technologie kan dingen globaal en permanent veranderen. Daarom analyseer ik geld voornamelijk door de lens van technologie.
Dit is geen boek over goud, geen boek over banken, geen boek over bitcoin en geen politiek boek. Het is een verkenning van monetaire technologieën in hun talloze vormen van het verleden, heden en de toekomst. Het raakt al deze onderwerpen en meer aan, zodat we beter kunnen begrijpen waar we vandaan komen en welke wegen we in de toekomst kunnen bewandelen.